Гурван үндсэн хор (санскритаар: triviṣa; Төвдөөр: dug gsum) буюу гурван үндсэн сөрөг сэтгэл (санскритаар: akuśala-mūla; Палигаар: akusala-mūla) нь бусад сөрөг сэтгэлүүд буюу “клеша”-гийн үндэс болсон гол сэтгэл зүйн төлөвүүдийг хэлдэг. Клешанууд нь сэтгэлийг бүрхэж, буруу үйлдэл хийхэд хүргэдэг. Эрдэмт мэргэд, гэгээнтэн хуврагууд эдгээр гурван үндсэн хорыг хүний сэтгэлийн гүнээс гарах хор хөнөөлтэй шалтгаанууд болохыг эртнээс танин мэдэж, тэдгээрээс олон төрлийн хоёрдогч клеша буюу сөрөг сэтгэлүүд үүсдэг болохыг ойлгосон байдаг.
Эдгээр гурван үндсэн клеша буюу сэтгэлийн хор нь дараах байдалтай байна:
Prastilak, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons
.jpg){kind=link}
Клеша ба Танхагийн мөчлөгийн тухай Библийн тайлбар
Библи нь хүслийн шунал нүгэлд хүргэж, үүний улмаас үхэлд хүрдэг гэсэн ижил санааг өгүүлдэг. Христ Есүсийн ах, Иаков нь Библийн номондоо ингэж бичсэн байдаг:
Иаков 1:14-15
14 Харин өөрийн хүсэл тачаалдаа автаж, уруу татагдах үедээ хүн бүр соригддог.
15 Тэгээд хүсэл тачаал нь үр тогтоон нүглийг төрүүлдэг. Нүгэл нь биеллээ олохоороо үхлийг авчирдаг аж.
Иаков энэхүү хүн бүр амьдралдаа туулдаг давтагддаг мөчлөгийг ийнхүү тайлбарласан байдаг: Эхлээд муу хүсэл буюу шунал төрдөг, энэ нь нүгэл буюу хортой үйлдэлд хүргэдэг, улмаар үхэлд аваачдаг.
Клеша ба Танхын Үүсэл
Буддизмд нэгэн үндсэн ойлголт болох Прати́тьясамутпада (харьцангуй орших) нь бүх үзэгдэл өмнөх үзэгдлээс үүсдэг гэж заадаг. Тэгвэл бид бүгд өнөөдөр эдгээр сөрөг сэтгэлүүдийн хяналтад орсон энэ нөхцөл байдалд хэрхэн орсон юм бэ? Эдгээр сөрөг сэтгэлүүдээс хүсэл шунал, муу үйлдэл, үхэл бий болдог.
Зарим үзэгдэл нь байнгын физикийн хууль, жишээ нь таталцлын хууль зэрэгтэй холбоотойгоор үүсдэг. Таталцлын хууль нь объектуудын хөдөлгөөнийг тайлбарлахад чухал үүрэг гүйцэтгэдэг.
Өөр үзэгдлүүд нь өмнөх түүхэн үйл явдлын үр дүнд бий болдог. Жишээлбэл, бид Азийн олон оронд өнөөдөр байдаг гайхамшигтай Буддагийн хөшөөнүүдийг судалсан. Яагаад эдгээр хөшөөнүүд өнөөдөр байгаа вэ?
Эдгээр хөшөөнүүд нь өнгөрсөнд тодорхой уран бүтээлчид, гар урчууд бүтээсэн бөгөөд тэдгээр нь Будда Гаутамагийн өвийг дамжуулах зорилготой байсан учраас баригдсан. Түүхэнд Будда Гаутамагийн амьдрал, үйл хэрэг нь өнөөдөр бид бүгд Буддагийн хөшөөнүүдийг харж байгаа шалтгааныг тайлбарладаг.
…Библээс авч үзвэл
Үүнтэй адил, Библид бид Гурван Үндсэн Хор болон түүнээс үүдэлтэй бусад клешаг (сөрөг сэтгэлүүдийг) мэдэрч, туулж буй шалтгаан нь түүхийн эхэнд болсон эмгэнэлт үйл явдлын үр дагавар гэж тайлбарладаг.
Бид Бурханы хүнийг Өөрийн дүрээр бүтээсэн гэдгийг харсан — энэ нь хүнд чөлөөт сонголт хийх чадварыг өгсөн гэсэн үг. Учир нь Бурхан хүнийг Өөрт нь өөрийн хүсэл зоригоор хайртай байж, дуулгавартай дагахыг хүссэн учир, энэ хайрыг шалгах сорилт тавьсан юм.
Библид дараах байдлаар өгүүлдэг:
15 ЭЗЭН Бурхан хүнийг аваад, Еден цэцэрлэгийг арчлуулан сахиулахын тулд тэнд суулгав.
Эхлэл 2:15-17
16 Тэгээд ЭЗЭН Бурхан тэр хүнд тушаан ийнхүү өгүүлэв.—Чи энэ цэцэрлэгийн аль ч модны жимсийг дураараа идэж болно.
17 Харин чи сайн мууг мэдүүлэгч модны жимснээс огт идэж болохгүй. Чи түүнээс идсэн тэр өдөртөө л зайлшгүй үхнэ! хэмээн айлдав.
Бурхан бас бүх орчлон ертөнцийг нэгэн ступа мэт бүтэцтэйгээр, хүчирхэг сүнслэг оршихуйнуудтай хамтаар бүтээсэн. Эдгээр сүнснүүдийн дундаас хамгийн аугаа, хүч чадалтай, үзэсгэлэнтэй нэг нь омогшиж, ихэрхэх сэтгэлд автаж, өөрийн эрх мэдэл, сүр жавхаанд ууссан байна. Тэрээр Бурханд эсэргүүцэн босохыг сонгосон бөгөөд улмаар Сатан буюу Чөтгөр — Бурханы эсрэг тал болсон юм.
Чөтгөр орчлонгийн тэнцвэрийг эвдэхээр төлөвлөсөн. Тэр энэ зорилгодоо хүрэхийн тулд анхны хүмүүсийг дуулгаваргүй байдалд уруу татсан. Түүний хүч чадалд ямар ч бүтээлийг хяналтдаа авах боломж байсан бөгөөд эртний Еврей түүхэнд өгүүлснээр, тэр могойг эзэмдэн анхны хүмүүсийг мэхэлсэн байдаг.
Анхны Хорууд: Рага ба Моха
ЭЗЭН Бурханы бүтээсэн аливаа хээрийн зэрлэг амьтдын дотроос могой хамгийн илүү зальтай байжээ. Тэр могой—Та нарт энэ цэцэрлэгт байгаа бүх модны жимснээс идэж болохгүй гэж Бурхан үнэхээр хэлсэн үү? хэмээн эмэгтэйгээс асуужээ.
2 Тэр эмэгтэй могойд хандаж—Бид энэ цэцэрлэг дэх модны жимснээс идэж болно.,3 Харин цэцэрлэгийн голд байгаа модны жимсний тухайд Бурхан “Та нар түүнээс бүү ид, бас түүнд бүү хүр, тэгвэл та нар үхнэ” гэж айлдсан хэмээжээ.
4 Тэр могой эмэгтэйд—Та нар ерөөсөө үхэхгүй..5 Та нар түүнээс идсэн тэр өдөртөө л нүд чинь нээгдэн, Бурхан шиг болж, сайн мууг мэдэх болно гэдгийг Бурхан мэддэг билээ гэжээ.
6Тэгээд тэр модны жимс нь хүнс болоход шимтэй, нүд булаам, мэргэн ухаантай болгочихмоор, шунал хөдөлгөм сайхан харагдсан тул тэр эмэгтэй түүнээс авч иджээ. Тэр бас өөртэйгөө хамт байсан нөхөртөө өгч, тэр ч иджээ.
Эхлэл 3:1-6
Эндээс бид Гурван Үндсэн Хорын эхлэл хэрхэн үүссэнийг харж байна. Хориглогдсон мод нь дараах байдлаар тайлбарлагдана:
- ‘хоол идэхэд сайн’
- ‘нүд баясгам’
- ‘хүнийг ухаалаг болгодог’
Эхний хоёр хүсэл нь Рага, буюу мэдрэхүйн шунал байсан. “Мэдрэхэд сайн”, “нүд баясгам” гэдэг нь мэдрэхүйд татагдсан шуналыг илтгэнэ. Харин “Бурхантай адил болж, сайн мууг мэддэг болно” гэсэн мэдлэг нь тэднийг хуурсан — энэ нь үнэндээ Моһа, буюу мунхаглал байсан.
Ингээд анхны хүмүүс уруу таталтад автан, Бурханд дуулгаваргүй байлаа. Үйл явдал цааш үргэлжилдэг.
Joos van Winghe, CC BY 4.0, via Wikimedia Commons
…Двеша- руу хүргэх нь
7 Тэгээд тэр хоёрын нүд нээгдэж, хоёулаа нүцгэн байгаагаа мэдээд, инжир модны навчсыг хооронд нь холбож, өөрсдөдөө бэлхэмж хийжээ.
8 Сэрүү ороход ЭЗЭН Бурханы цэцэрлэг дундуур алхаж яваа чимээг сонсоод, эр хүн эхнэртэйгээ хоёул ЭЗЭН Бурханы оршихуйгаас цэцэрлэгийн модон дотор нуугджээ.
Эхлэл 3:7-8
Дуулгаваргүй байснаар эрэгтэй, эмэгтэй хүний мөн чанар өөрчлөгдсөн. Тэд бие биедээ итгэл алдаж, нүцгэн байгаадаа ичсэн тул харилцаа нь өөр болсон. Урьд нь найз байсан Бурхан тэдэнтэй хамт байх гэж ирэхэд тэд нуусан. Энэхүү нууцлал, бие биедээ итгэл алдах байдал нь Двеша буюу дургүйцэл-ийн илрэл бөгөөд мөн бүтээгч Бурханаасаа ч нуугдсан явдал юм. Үйл явдал цааш үргэлжилнэ:
9 Гэтэл ЭЗЭН Бурхан хүнийг дуудаж,—Чи хаа байна вэ? гэсэнд
10 тэрээр—Би Таны дууг цэцэрлэг дотор сонсоод, нүцгэн байсан учир айж, өөрийгөө нуусан юм гэж хэлэв.
11 Тэгтэл Тэр—Чамайг нүцгэн байсныг хэн чамд хэлсэн бэ? Бүү ид гэж миний чамд тушаасан тэр модны жимснээс чи идсэн үү? гэж асуусанд
12 хүн—Надтай хамт байлгахаар Таны надад өгсөн тэр эмэгтэй надад тэр модны жимснээс өгсөн. Тэгээд би идсэн гэж хэлэв.
13 ЭЗЭН Бурхан тэр эмэгтэйд—Чи яаж байгаа чинь энэ вэ? гэсэнд тэр эмэгтэй—Тэр могой намайг мэхэлснээс болоод би идсэн гэв.
Эхлэл 3:9-13
.jpg){kind=link}
Одоо эр хүн өөрийн үйлдлийн хариуцлагыг хүлээхгүй. Тэр эмэгтэйг, бүр түүнтэй хамт байлгасан Бурханыг ч буруутгана. Эмэгтэй хүн могойг буруутгана. Ингэж анхны дуулгаваргүй үйлдлээс Гурван Үндсэн Хор болох Моһа (мунхаглал), Рага (шунал), Двеша (дургүйцэл) үүссэн. Тэдгээрээс хойш хариуцлагаас зайлсхийх, бусдыг буруутгах зэрэг дараагийн клешанууд бий болсон. Мөн Танха буюу шунал, хүслэн ч чөлөөлөгдөн, сэтгэлийг боомилох болжээ.
Суллагдсан Гурван Хорт Сэтгэлд Хариу Үзүүлэх нь
Энэ мөчид Бүтээгч Бурханы эсрэг Эсэргүүцэгч Диавол ялсан мэт харагдаж байв. Клешагийн хорт бодисууд амар амгалан ертөнцөд суллагдсан. Цэцэрлэгт эхэлсэн эдгээр анхны клешанууд, мөн Бүтээгч Бурханы хоёр хариу үйлдлээс үүдэн самсарын мөчлөг эхэлжээ.
Гэсэн ч бид авралын зам ч бас илчлэгдэхийг харах болно. Бүтээгч Бурхан хүн төрөлхтөнд болон Өөрийн эсрэг этгээд Диаволд хэрхэн хариу өгдгийг бид цаашид судална. Эхлээд Тэр ертөнцөд—Космосд юу хийснийг харъя. Харин дараа нь Диаволд хэрхэн хариу өгдгийг үзэх болно.